Podstawa prawna:
- • ustawa z 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne (t.j. Dz.U. z 2021 r., poz. 1977 ze zm.)
- • rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2 maja 2012 r. w sprawie Dobrej Praktyki Klinicznej (Dz.U. z 2012r., poz. 489)
Ważne! Opracowanie i wprowadzenie szczepionki na rynek to wieloetapowy i z reguły wieloletni proces. Zazwyczaj rozróżnia się w nim trzy etapy: przedkliniczny, kliniczny i porejestracyjny. Badania bezpieczeństwa szczepionki prowadzone są cały czas, począwszy od jej opracowania, badań przedrejestracyjnych, procesu rejestracji aż po kontrole procesu wytwarzania każdej serii szczepionki, kontrole serii dopuszczonych na rynek oraz już dostępnych na rynku oraz monitorowania niepożądanych odczynów poszczepiennych. W cały ten proces zaangażowanych jest wiele instytucji biorących udział w opracowaniu i produkcji szczepionek, rejestracji, tworzeniu zaleceń dotyczących szczepień oraz monitorowania realizacji szczepień.
Wyjaśnienia:
Opracowanie i wprowadzenie szczepionki na rynek to wieloetapowy i z reguły wieloletni proces, obwarowany ścisłymi rygorami prawnymi. Zazwyczaj rozróżnia się w nim trzy etapy: przedkliniczny, kliniczny i porejestracyjny.
Etap I obejmujący przedkliniczne badania laboratoryjne, w tym eksperymenty laboratoryjne i badania na zwierzętach. W badaniach laboratoryjnych identyfikuje się drobnoustroje wywołujące daną chorobę i poszukuje substancji (antygenu), które mogą wywołać odpowiedź immunologiczną, czyli wzbudzić produkcję przeciwciał w organizmie gospodarza. Badania przedkliniczne: eksperymenty laboratoryjne i badania na zwierzętachmają na celu poznanie sposobu działania danej szczepionki i jej wpływu na organizm. W badaniach przedklinicznych najczęściej wykorzystuje się systemy hodowli tkankowej lub hodowli komórkowej oraz testy na zwierzętach. Przeprowadza się je w celu oceny bezpieczeństwa szczepionki i jej immunogenności, czyli zdolności do wywołania odpowiedzi immunologicznej. Na podstawie tych badań naukowcy określają, jakich reakcji komórkowych mogą spodziewać się u ludzi, a także modyfikować szczepionkę, aby zwiększyć jej skuteczność.
Etap II obejmujący badania kliniczne u ludzi prowadzone w trzech fazach, z których każda musi zakończyć się wynikiem pozytywnym, aby można było przejść do kolejnej.
W badaniach klinicznych I fazy, badane jest bezpieczeństwo szczepionki – zazwyczaj z udziałem małej grupy do 100 ochotników,
W badaniach klinicznych II fazy badana jest głównie odpowiedź układu odporności osób zaszczepionych i poszukiwana jest optymalna dawka – zwykle jest to grupa 100-300 osób.
W badaniach klinicznych III fazy oceniana jest skuteczność i bezpieczeństwo pod kątem występowania tzw. niepożądanych odczynów poszczepiennych (NOP) oraz bezpieczeństwo jej podawania z innymi szczepionkami już ujętymi w programach szczepień – z reguły badania na dużą skalę z udziałem kilku do kilkunastu tysięcy uczestników.
Badania kliniczne szczepionek mogą być przyspieszone poprzez wprowadzenie fazy pośredniej (tzw. „proof-of-concept„), wymagającej udziału od 2000 do 9000 ochotników. Faza ta umożliwia wstępną ocenę skuteczności nowej szczepionki.
Celem badań klinicznych jest uzyskanie obiektywnych i nie budzących wątpliwości wyników. W tego typu badaniach najczęściej stosuje się metodę podwójnie ślepej próby, polegającą na tym, że część osób badanych otrzymuje produkt badany, natomiast druga część tzw. placebo, czyli obojętną substancję, np. sól fizjologiczną. W badaniu tego typu ani uczestnik, ani badacz nie wiedzą jednak kto otrzymał preparat aktywny, a kto placebo. Ujawnienie, do której grupy należała dana osoba, następuje dopiero po całkowitym zakończeniu badania.
Kolejnym etapem opracowania szczepionki jest szczegółowa ocena w procesie rejestracji szczepionki w Europejskiej Agencji Leków (EMA) lub Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych.
Etap III Uzyskanie rejestracji szczepionki nie kończy procesu analizowania bezpieczeństwa szczepionki. Nadal prowadzone są badania porejestracyjne obejmujące uzupełniające badania kliniczne IV fazy. Te badania obejmują duże populacje i tym samym umożliwiają wychwycenie nawet najrzadziej występujących NOP lub takich, które występują w odległym czasie po szczepieniu.
Ponadto mechanizmy kontrolne obowiązują w fazie wytwarzania każdej serii szczepionki, a także dystrybucji partii dopuszczonych na rynek oraz tych, które już są dostępne na rynku. Jest to podyktowane tym, że szczepionki są produktami leczniczymi pochodzenia biologicznego, a tym samym ich produkcja jest bardziej skomplikowana od produkcji farmaceutyków. Właśnie dlatego proces ich wytwarzania jest tak szczegółowo nadzorowany. Szczepionki jako jedne z nielicznych produktów leczniczych są dodatkowo poddawana rygorystycznym badaniom jakościowym prowadzonym przez niezależne od producenta państwowe laboratoria kontroli jakości.
Bibliografia1. T. Kuczur, D. Wąsik, Badania kliniczne produktów leczniczych i wyrobów medycznych, Wolters Kluwer, 2016. 2. H. Preus, T. Preus, Badania kliniczne. Wyzwania i perspektywy rozwoju, CeDeWu, 2022. 3. T. Brodniewicz, Badania kliniczne, CeDeWu, 2018.