Podstawa prawna
- art. 9-12 i art. 15-19 ustawy z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 849 ze zm.)
Ważne! Wykonanie szczepienia ochronnego, zarówno obowiązkowego jak i zalecanego, wymaga zgody pacjenta, a w przypadku pacjentów małoletnich zgody przedstawiciela ustawowego. Jeżeli pacjent ukończył 16 rok życia na wykonanie szczepienia wymagana jest także jego zgoda. Zgoda na szczepienie może być zgodą ustną, dorozumianą lub pisemną.
Wyjaśnienie
Wykonanie szczepienia ochronnego, obowiązkowego i zalecanego, jest świadczeniem zdrowotnym w rozumieniu art. 5 pkt 40 ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2021 r., poz. 1285 ze zm.). Mając na względzie przepisy ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, personel medyczny może udzielić świadczenia zdrowotnego po wyrażeniu zgody przez uprawniony podmiot. Nie ma zatem wątpliwości co do konieczności uzyskania zgody na wykonanie zalecanych szczepień ochronnych. Pamiętać także należy, że nawet w odniesieniu do osób ustawowo poddanych określonym obowiązkom nie można rezygnować z odebrania od nich zgody na określone działania. Oznacza to, że nałożenie obowiązku poddania się określonym szczepieniom ochronnym, nie uprawnia do dokonania takiego zabiegu bez wiedzy lub zgody osoby uprawnionej albo wbrew jej woli.
Jednym z podstawowych wymogów prawnej skuteczności zgody na wykonanie świadczenia zdrowotnego jest to, aby zgoda wyrażona była w sytuacji należytego rozeznania wszelkich okoliczności faktycznych związanych z wykonaniem danego świadczenia zdrowotnego. Co do zakresu przekazywanych informacji zastosowanie znajdą ogólne przepisy dotyczące obowiązku informacyjnego, który ciąży na lekarzu udzielającym świadczeń zdrowotnych (art. 9–12 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta). Informacja powinna być przekazana przez lekarza, który przeprowadza badanie kwalifikacyjne mające na celu wykluczenie przeciwwskazań do wykonania szczepienia. Nie mniej jednak, jeżeli pacjent lub jego przedstawiciel ustawowy podczas zwykłej wizyty lekarskiej ma pytania dotyczące szczepień ochronnych powinien uzyskać informacje w tym zakresie.
Przekazywana przez lekarza informacja powinna być kompleksowa, rzetelna oraz przystępna. Biorąc pod uwagę, że szczepienie ochronne jest zawsze poprzedzone badaniem kwalifikacyjnym, należy podać jego zakres i cel, a po uzyskaniu wyników przekazać je zainteresowanemu ze stosownym objaśnieniem. Należy także podać dane dotyczące samego zabiegu, czyli jaka szczepionka zostanie użyta, w jakiej dawce. Jeżeli są dostępne różne rodzaje szczepionek, lekarz powinien wskazać te preparaty, podać argumenty za i przeciw co do wyboru jednego z tych preparatów. Lekarz powinien poinformować osobę uprawnioną do wyrażenia zgody o skutkach zastosowania szczepienia ochronnego albo jego zaniechania. Czyli o korzyściach zdrowotnych stosowanej profilaktyki, ewentualnie opisać chorobę, związane z nią możliwe powikłania. Powinien również wskazać ryzyko związane z wystąpieniem niepożądanych odczynów poszczepiennych. Przy czym lekarz nie musi informować o skutkach mało prawdopodobnych, dla danego przypadku trudnych do przewidzenia. Istotne jest także informowanie o odpowiednim postępowaniu po wystąpieniuniepożądanych odczynów poszczepiennych. Lekarz powinien także uprzedzić osoby na których ciąży obowiązek szczepień lub też osoby odpowiedzialne za realizację obowiązku szczepień u dzieci o możliwym przymusie administracyjnym w razie braku zgody na wykonanie obowiązkowego szczepienia ochronnego oraz o odpowiedzialności prawnej, jeżeli ci odmawiają zgody na wykonanie szczepienia.
Jeżeli pacjent jest pełnoletni, zdolny do świadomego wyrażenia zgody samodzielnie wyraża zgodę na szczepienia ochronne. Jeżeli pacjent jest niezdolny do świadomego wyrażenia zgody (np. w przebiegu choroby psychicznej), zgodę wyraża przedstawiciel ustawowy, a gdy pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego lub porozumienie z nim jest niemożliwe – sąd opiekuńczy (art. 17 ust. 2 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta).
Jeżeli pełnoletni pacjent jest częściowo ubezwłasnowolniony i nie jest niezdolny do świadomego wyrażenia zgody może samodzielnie decydować o wykonaniu szczepienia ochronnego. Jeżeli pacjent ubezwłasnowolniony częściowo jest niezdolny do świadomego wyrażenia zgody zgodę na udzielenie świadczenia zdrowotnego wyraża kurator – przedstawiciel ustawowy. Jeżeli pacjent nie ma ustanowionego kuratora – przedstawiciela ustawowego, w przypadku niezdolności do świadomego wyrażenia zgody, o udzieleniu świadczenia zdrowotnego decyduje sąd opiekuńczy. Jeżeli pacjent ubezwłasnowolniony całkowicie z powodu swoich dolegliwości jest niezdolny do świadomego wyrażenia zgody, wyłącznie uprawnionym do decydowania o szczepieniu ochronnym jest przedstawiciel ustawowy. Jeżeli pacjent ubezwłasnowolniony całkowicie nie jest niezdolny do świadomego wyrażenia zgody wymagane jest uzyskanie zgody podwójnej tj. przedstawiciela ustawowego oraz osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie.
W przypadku pacjenta małoletniego zgodę wyraża przedstawiciel ustawowy, zaś w przypadku braku przedstawiciela ustawowego zgodę na badanie wyrazić może opiekun faktyczny. Przedstawicielem ustawowym może być rodzic, przysposabiający, opiekun lub kurator. Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka, pod warunkiem że nie pozbawiono ich władzy rodzicielskiej, nie są małoletni (chyba że są małżeństwem) albo ubezwłasnowolnieni. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania, czyli każde z nich może podejmować decyzje w sprawach dziecka. W istotnych sprawach dziecka rodzice decydują wspólnie. Do istotnych spraw dziecka zaliczyć należy sprawy związane z postępowaniem diagnostyczno-terapeutycznym. Nie oznacza to jednakże koniczności uzyskania odrębnej zgody obojga rodziców na wykonanie szczepienia ochronnego. Zwłaszcza, że najczęściej na szczepienie ochronne zgłasza się z dzieckiem jedno z rodziców. Rodzice powinni swe poczynania uzgodnić i wyrażenie zgody przez jedno z rodziców będzie zaprezentowaniem wspólnego stanowiska dwojga rodziców. Wątpliwość będzie dotyczyła sytuacji, gdy jedno z rodziców wyraża zgodę na wykonanie szczepienia ochronnego, drugie zaś np. w obecności lekarza sprzeciwia się. Wówczas wykonanie szczepienia ochronnego nie jest możliwe. Podstawą rozstrzygnięcia konfliktu będzie decyzja sądu opiekuńczego. Przedstawicielem ustawowym małoletniego są nie tylko rodzice, może być także przysposabiający, a do jego czynności stosuje się zasady analogiczne jak w przypadku rodziców.
Przedstawicielem ustawowym małoletniego jest również opiekun prawny ustanowiony przez są (np. wówczas, gdy małoletni nie ma rodziców lub zostali oni pozbawieni władzy rodzicielskiej). Opiekun prany jest uprawniony do wyrażenia zgody na szczepienie ochronne. Jeżeli opiekun doznał przemijającej przeszkody w sprawowaniu opieki nad małoletnim, sąd opiekuńczy może ustanowić kuratora. Zakres uprawnień kuratora określa sąd w postanowieniu. W tej materii wydaje się uzasadnione stanowisko, że kurator ma prawo do wypowiadania się w kwestii udzielania świadczeń zdrowotnych, gdy upoważnił go do tego sąd.
Jak była mowa wyżej, w przypadku braku przedstawiciela ustawowego zgodę na badanie wyrazić może opiekun faktyczny. Jeżeli przyjmiemy, że babcia opiekująca się dzieckiem, gdy rodzice przebywają od dłuższego czasu za granicą, jest opiekunem faktycznym, to może ona wyrazić zgodę na badanie. A na szczepienie ochronne obowiązkowe lub zalecane? Pojęcie badania jest interpretowane w prawie stosunkowo restrykcyjnie i obejmuje podstawowe czynności lekarza polegające na oględzinach ciała i badaniu fizykalnym. Biorąc pod uwagę to stanowisko, wykonanie szczepienia w obecności babci będącej opiekunem faktycznym jest dopuszczalne, ale zgodę na nie musi wyrazić rodzic.
Pacjent małoletni, który ukończył 16. rok życia ma także prawo do wyrażenia zgody. Zatem w tym przypadku wymagana jest zgoda kumulatywna przedstawiciela ustawowego i małoletniego pacjenta. Zgoda małoletniego wymagana jest w zarówno przypadku zwykłych czynności medycznych, jak i czynności stwarzających podwyższone ryzyko dla pacjenta, a więc również szczepień ochronnych obowiązkowych i zalecanych.
Zgoda na świadczenie zdrowotne lub sprzeciw co do jego wykonania mogą być wyrażona ustnie albo przez takie zachowanie, które w sposób niebudzący wątpliwości wskazuje na wolę poddania się czynnościom proponowanym przez osobę wykonującą zawód medyczny (zgoda dorozumiana) albo brak takiej woli. Na zabiegi stwarzające podwyższone ryzyko dla pacjenta wymagana jest zgoda pisemna. W świetle powyższego istotne jest rozstrzygnięcie, czy szczepienia ochronne można zaliczyć do czynności stwarzających podwyższone ryzyko dla pacjenta. Szczepienia ochronne są wykonywane przy użyciu preparatów, które przeszły badania kliniczne i zostały zarejestrowane w UE, a tym samym i w Polsce. Nie są zatem eksperymentem medycznym. Owszem, istnieje ryzyko odczynów poszczepiennych, ale najczęściej nie stanowiących zagrożenia dla życia lub znacznego uszczerbku na zdrowiu. Fakt, że najczęściej wykonanie szczepienia ochronnego wiąże się z naruszeniem ciągłości tkankowej, a ryzyko odczynów poszczepiennych może wystąpić nie kwalifikuje tego świadczenia zdrowotnego do zabiegów podwyższonego ryzyka. Oznacza to, że przy szczepieniach ochronnych nie jest wymagane zachowanie pisemnej formy zgody. Co nie oznacza, że na szczepienie nie może być odebrana zgoda pisemna.
Bibliografia1. B. Janiszewska, Zgoda na udzielenie świadczenia zdrowotnego. Ujęcie wewnątrzsystemowe, C.H. Beck, 2013. 2. A. Augustynowicz, I. Wrześniewska-Wal, Aspekty prawne obowiązkowych szczepień ochronnych u dzieci, Pediatria Polska, 2013; 88: 120-126. 3. R. Kubiak, Zgoda na zabieg medyczny. Kompendium dla lekarzy, Medycyna Praktyczna, 2013.